Bilou-Mali: “FALINTIL Mai Husi FRETILIN No Iha Nia Istoria Rasik”

Quarta-feira, 22 de Agosto de 2012

.

Jornal Nacional Diario - Kinta-Feira, 23 Agustu 2012

FALINTIL moris la’os funda husi ema ida ka rua, maibe FALINTIL ne’e moris husi kanotak FRETILIN nian ne’ebe transforma husi forsa Timor oan rihun ba rihun ne’ebe uluk ezersito portugues hodi halo revolta iha kuartel Geral, Taibesi, Dili, hodi bele fo forca ba FRETILIN atu kontra Golpe.

Maria Domingas Alves alias Bilou-Mali atual membru parlamentu Nasional husi Bancada CNRT fo sasin katak, FALINTIL ne’e mosu husi FRETILIN, ne’ebe momentu ne’eba Timor oan rihun ba rihun nuudar militar Portugues nian mak transforma forca Defesa do Povu Maubere ba FALINTIL.

“Koalia kona ba FALINTIL ne’e mosu husi Partidu FRETILIN, Timor oan sira ne’ebe mak iha tempu ne’eba nuudar military Portugues sira mak transforma sira nia an nuudar FALINTIL, ida ne’e mak hanesan prosesu FALINTIL nian, ne’ebe to’o ikus hetan apoiu husi povu hodi hetan ukun rasik an, tanba ne’e FALINTIL moris iha nia istoria rasik,” esplika Bilou-Mali ba JNDiario iha Parlamentu Nasional, Kuarta (22/8).

Eis membru FALINTIL ne’e mos hateten, prosesu FALINTIL moris tamba, depois de 25 April nasaun Portugal fo liberdade ba nasaun Kolonializadu Portugues nian, atu eskoila sira nia distinu, tanba ne’e mak Timor Leste mos forma partidu.

Iha prosesu forma partidu uniko Partidu FRETILIN, ne’ebe hahu uluk husi Partidu ASDT, transforma ba FRETILIN, e husi FRETILIN mak harosi FALINTIL.

FALINTIL sai nuudar liman kroat FRETILIN nian, hodi defende autodeterminasaun ba independensia Timor Leste, Bilou-Mali konta katak, konseitu forma FALINTIL ne’e mosu husi lider Comite Central FRETILIN (CCF) nian, hanesan Saudozo Francisco Xavier do Amaral, Saudozo Nikolau Lobato, Rogerio Lobato, Mari Alkatiri, Jose Ramos Horta, inklui mos Saudoza Rosa Bonaparte alias ‘Mukit’.

“Sira ne’e hotu mak hamutuk hasai hanoin ida katak, tenki hamoris duni Forca ida iha FRETILIN nia laran, atu hamutuk ho povu hodi luta ba libertasaun nasional, iha tempo ne’eba naran Movimentu Libertasaun Timor Leste, to’o hikus mai mak muda naran ba FALINTIL,” Bilou-Mali fo sasin.

Bilou-Mali dehan tan katak, FALINTIL moris ho nia istoria rasik, istoria mak hahu husi prosesu ema barak mak sakrifika nia vida ba FALINTIL, ho hanoin ida katak, Timor Leste hakarak hamrik hanesan nasaun iha mundu rai klaran.

FALINTIL hamutuk ho povu hetan tiha ona objetivu luta, nune’e mak agora estadu tenki toma responsablidade ba FALINTIL.

FALINTIL mos hamutuk ho Frente tolu funu nian hanesan, Frente Armada, Frente Klandestina, no Frente Diplomatico, tanba rekoinesementu kontempla mos iha Konstituisaun RDTL nian, artigo 11.

Tuir Bilou-Mali, atu hatan ba nesesidade neebe mak kontempla iha rtigo 11, mak actual Primeiru Ministru xanana Gusmao kria ona komisaun hodi identifika dadus FALINTIL nian, iha 2004-2005 kontinua rekoilla dadus Frente Klandestina sira, e 2011-2012 komesa tan rekoilla dadus husi Frente Diplomatico.

Iha rekolamentu dadus ne’e, sei iha veteranus barak mak seidauk regista hotu, maibe hein katak, iha tempo besik sei hetan hitu registu nune’e kaer ba dadus ne’e, estadu toma konsiderasaun hodi fo valor tuir ida-idak nia dedikasaun.

“UNTL Esforsu Sai Universidade Internasional”

Sexta-feira, 17 de Agosto de 2012

.

Jornal Independente - Sesta-Feira, 17 Agustu 2012

Reitor Universidade Nasional Timor Lorosa’e (UNTL), Aurelio Guterres hateten, Universidade oras ne’e dadaun esforsa maka’as hodi internasionaliza UNTL.

UNTL hetan akreditasaun iha tinan haat liu ba, ne’e duni prosesu internasionalizasaun ne’e halo oinsa para UNTL bele konesidu no kompete ho Universidade seluk iha mundu, liuliu iha Azia.

“Prosesu internasionalizasaun ne’e, ita konvida ema sira ne’ebe peritu, ema sira ne’ebe diplomata oinsa bele halo palestra publiku kona-ba papel edukasaun iha Dezenvolvimentu nasuan nian,” dehan nia iha Centru Convensaun Dili, (16/8).

Relasiona ho mehi ne’e, UNTL konvida Sekretariu Jeral Nasoens Unidas, Ban Ki-Moon no Diretor Jeral UNISCO, Irina Bocavo hodi hato’o sira nia palestra ba estudante Universitariu sira kona-ba importansia edukasaun ba dezenvolvimentu nasaun.

Tuir nia, oras ne’e dadaun, estudante internasional balun hahu ona eskola iha UNTL hodi hasai kursu lisensiatura no mos mestradu.

Maski, la temi numeru hira, maibe estudante hirak ne’e balun mai husi Estadus Unidus Amerika (EUA), Australia, Uzbeskistaun, Japaun no nasaun CPLP sira.

Famili Vitima Ezizi: “Ricardo Nia Mate Tamba Elementu PNTL Maka Baku, Tuku No Tebe”

Sexta-feira, 17 de Agosto de 201

.

Notisia Husi TVTL - Sesta-Kalan, 17 Agustu 2012

Familia matebian Ricardo Amaral lamenta ho atetude elementu PNTL eskuadra Becora, UNidade Tack Force ne’ebe halo torturasaun ba populasaun iha area Mota Ulun, iha loron 16 fulan Jullu hodi rejulta vitima Ricardo Amaral sofre moras to’o mate.

Almentasaun ne’e, hato’o husi familia matebian Salvador Amaral iha Aldeia Terminal Becora Suku Kamea, relasiona ho rejultadu konferensia partidu CNRT iha fulan hirak liu ba.

Polisia kaer vitima Ricardo tamba deskonfia tuda kareta no uma arbiru de’it, depois lori ba eskuadra Becora, Baku, tuku no tebe no vitima hetan moras hodi hakotu nia iis iha loron 16 fulan Agustu madrogada.

Entertantu iha parte seluk, wainhira halo konfirmasaun ba komandante Polisia Distritu Dili Suoertendente Xefe Pedro Belo hateten, momentu ne’eba PNTL halo operasaun boot, tamba ne’e atu atene vitima nia mate, renki liu husi prosesu investigasaun no autopsia.

“Iha momentu ne’e, iha operasaun ida mosu ho operasaun idake boot, laos operasaun ida kiik, depois iha momentu ne’eba mos, iha parte Kamea nian ne’ebeke akontese problema ne’eba, taka dalan, sunu roda, tuda ema, tuda ami nia polisia sira, tuda patroli sira ne’ebeke ba mai, ema barak mak kanek iha fatin neeba, maibe hakarak hateten lolos katak, akontesementu ne’ebe oin hateten ne’e, bau hau, hau la dun konkorda tamba loloos ema ne’ebe vitima tenki liu husi prosesu ida, ita hatene katak konferensia CNRT ne’ebe halao iha dia 15, agora dia hira tiha ona?

Agora dia 17 de Agustu mak foin ema deklara katak, ida ne’e sai vitima, ida ne’e la justu ida, se iha momentu ne’e nia vitima duni, tamba saida mak iha momentu ne’e nia la ba hato’o keixa ruma par abele halao investigasaun hodi tuir prosesu, agora fulan ida liu tiha ona, derepenti mosu fila fali dehan katak, Polisia baku tebe, hau hanoin ida ne’e ita presiza hare didiak, keta nia moras ruma mak kona nia mate, ita labele hateten dehan katak, ne’e Polisia mak baku, presiza liu husi autopsia para identifika loloos, presiza liu husi investigasaun para atu identifika loloos, katak tebes ne’e ema ne’e nia mate ne’e kauza saida, se baku enatun se mak baku loos, entaun presiza tenki hatene,” dehan Pedro Belo.

Komandante PNTL Distritu Dili mos sublinha liu tan katak, atesaun Polisia mak atu fo seguransa no moris hakmatek populasaun tuir lei no orden ne’ebe konsagra ona iha konstituisaun da Republika.

“SES La Koalia Sai Paradeiru Kilat PNTL”

Quinta-feira, 23 de Agosto de 2012

.

Jornal Independente - Kinta-Feira, 23 Agustu 2012

Sekretariu Estadu Seguransa (SES) Francisco Guterres lakohi koalia sai, maski hatene ona paradeiru kilat PNTL ne’ebe lakon foin lalais.

“Hau lakohi koalia sai, uqueserto ami hatene ona se mak apodera kilat ne’e, hau hatene katak kilat ne’e monu mos iha liman ida ne’ebe diak no sei la kauza problema ruma,” dehan Francisco Guterres.

Tuir informasaun katak, kilat PNTL ne’ebe lakon oras ne’e dadaun iha Prezidenti Republika Taur Matan Ruak nia liman.

SES konsidera informasaun de’it depois mak komando fo sai. “ ne’e ita hotu rona, depois mak ami fo sai ba imi hotu oinsa,” dehan SES Francisco.

Tanba ne’e, Francisco dehan, semana rua ka ida tan, kilat ne’e iha ona PNTL nia liman.

Maibe sei iha prosesu rua mak foti hodi hasoru membru PNTL ne’ebe halakon kilat ne’e, ida mak prosesu krimi no ida prosesu indsplinar.

Oras ne’e dadaun membru PNTL halakon kilat ne’e hetan ona suspensaun, bainhira investigasaun hatudu katak, erru ne’e boot membru PNTL ne’e sei hetan dimisaun.

.

Komisáriu CAC Apresia ho Asaun Prezidente Ruak Halo Deklarasaun Rikusoin

by gabinete

Dili, 23/08/2012—Komisáriu Anti-Korrupsaun Adérito de Jesus Soares apresia ho inisiativa Prezidente Repúblika Taur Matan Ruak horiseik hodi aprezenta nia deklarasaun rikusoin ba Tribunal Rekursu no publika ba públiku. Wainhira koalia iha nia Iskritóriu ohin loromanas, Komisáriu CAC hatete katak halok ne’e tenki sai hanesan motivasaun ida ba ofisiais públiku nivel alta sira atu halo tuir durante kaer ukun.

Maibe, Komisáriu CAC hatate katak, Timor-Leste oras ne’e seidauk iha mekanismu apropriadu ida kona-ba deklarasaun rikusoin nebe inklui verifikasaun, sansaun no aspetu regulamentu seluk tan iha lei ida nia laran. Lei No.7/2007 konaba Estatutu Titular Órgaun Soveranu nian sei falta aspetu regulamentu lubuk ida relasiona ho oinsa atu regula ofisiais públiku sira nia deklarasaun rikusoin. 

Komisaun Anti-Korrupsaun hein katak mekanismu legal apropriadu ida tenki estabelese, hodi nune bele halo jestaun no kontrolu asuntu ne’e efetivamente

Timor oan 294 posetivu HIV/Sida,Mate ona 31

Segunda, 20 Agustu 2012 00:00 | Hakerek nain: (R-2) |  |  | 

DILI—Kazu moras HIV/Sida iha Timor Leste oras ne’e dadauk rezista hamutuk 294, ne’ebe afeita ba feto 147 no mane 147 tuir relatoriu ne’ebe fo sai husi Ministeriu Saude (MS), no numeru ne’e konta husi tinan 2003 to mai 2012.

Xefi Gabinete sistema informasaun MS João da silva hatete,moras HIV/Sida presiza halo prevensaun tanba husi loron ba loron numeru sempre aumenta ba bebeik, hanesan iha tinan 2012 hahu husi fulan janeriu to’o Augsto identifika numeru 38 mak hetan moras refere maibe agora komesa aumenta ona.

“Ita iha tinan ida ne’e moras ne’e hamutuk 38 kazu I iha april to’o iha Juñu ita iha vinte e um (21)kazu ne’e signifika katak loron ba loron tinan ba tina kazu HIV/sida sempre aumenta, husi kazu ne’ebe ita regista barak liu afeita iha grupu idade 25 to iha 44, no labarik idade husi 5 ba to’o 14,kompara feto ho mane hanesan deit.” Hatete xefi gabinete ne ba jornalista sira sesta 17/8 foin lalais ne’e .

Kazu ne’ebe identifika konaba ema ne’ebe oras daudaun hetan hela moras ne’e mak labarik sira husi tinan 5 mai kraik hamutuk 17 kazu, husi tinan 5 ba to’o 14, iha 11,no barak liu husi idade 24 to’o 44, ne’ebe identifika barak liu husi distrito Dili tanba iha Dili kaju ne’e hamutuk 242,Bobonaro 21, Baucau14 no Ermera 4 tuir mos sira seluk. Hare ba kestaun ne’e MS husu ba komunidade tomak atu hasesa’an husi moras tanba moras refere perigu no difisil atu kura.

“Hau husu ba entidade sira hotu tenki hatene saida maka moras HIV/Sida, ne’e mos sai hanesan referensia ba instituisaun sira seluk ne’ebe maka atu ajuda ita nia komunidade sira hodi halo planu liu-liu iha area preventive ninian” hateten director ne’e.Nia dehan to ohin loron HIV/Sida konsege oho ona ema 31, no oras ne’edaudaun vitima moras ne’e hamutuk ema nain 73 hetan hela tratamentu iha Hospital Guido valadares, no centru seluk.

Entretantu tuir Sekretariu Geral Komisaun Nasional Luta Hasoru HIV/Sida (KNLHSO) Rui Carvalho hatete, exforsu komisaun nian sei halo advokasia liu-liu ba komunidade sira iha area rural no mos sei sosializa mos iha eskola sira atu oinsa halo prevensaun ba moras refere.KNLHS mos kontinua husu ba MS atu kontunia servisu hamutuk hodi fo edukasaun no fo hanoin ba komunidade sira atu hasesa’an no halo mos prevensaun ba moras refere tanba HIV/Sida difisil atu kura no seidauk iha aimoruk mos. Relatoriu refere hato’o husi Xefi gabinete MS João da Silva no akompañia mos ho sekretariu Geral Komisaun Nasional Luta hasoru HIV/Sida Rui Carvalho.(R-2)

Biografia : Prezidente José Ramos-Horta.

Dr. José Ramos-Horta, Prezidente Timor-Leste, moris iha loron, 26 Dezembru 1949 iha Dili, Timor-Leste. Ninia inan ema Timor no ninia aman ema Portuges. Nia iha maun alin hamutuk na’in 11 no na’in tolu husi maun alin hirak ne’e, mate iha tempu okupasaun Indonesia nian.

Nia hetan edukasaun husi misaun Katólika Roma nian. Nia divorsiadu no iha oan mane ida.

Ramos-Horta hahú ninia kareira iha area jornalismu iha tinan 1969 iha Timor-Leste. Nia nu’udar fundadór ida husi FRETILIN, Frente Revolusionariu ba Timor-Leste nia ukun rasik-an.

Iha loron 28 Novembru 1975, hafoin liu husi tinan 400 okupasaun Portuges nian, FRETILIN proklama ukun rasik-an no harii nasaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste. Ramos-Horta hetan fiar hodi sai nu’udar Ministru Negosiu Estranjeiru no Informasaun. FRETILIN husu nia atu sai ba rai liur hodi buka apoiu internasional ba nasaun foun.

Iha loron 4 Dezembru 1975, José Ramos-Horta husik hela Timor-Leste hodi ba Nova Yorke. Loron tolu liu tiha, Indonezia invade no okupa illa ne’e.

Wainhira to’o iha Nova Yorke, nia ko’alia iha Konsello Seguransa ONU nian, ne’ebe mak tuir mai adopta rezolusaun maioria ida hodi husu Indonezia dada sai ninia forsa husi Timor-Leste.

Husi tinan 1975 to’o 1999, Ramos-Horta sai nu’udar vise permanente ba FRETILIN nian iha Nasóes Unidas – nia sai nu’udar diplomata ne’ebe ho idade ki’ik liu iha istoria ONU nian. Nia hatutan ninia viajem hodi ko’alia ho governu husi rai oin-oin no kria linña apoiantes ba kauza ne’ebe akontese ba ninia povu.

Iha tinan 1990 nia hela iha Sydney, Australia no harii programa treinamentu ba diplomásia nian iha Universidade New South Wales.

Iha Dezembru 1996, José Ramos-Horta no Bispo Carlos Belo manan premiu Nobel da Paz nian ba “Sira nia servisu hodi hetan solusaun ida ne’ebe justu no dame ba konflitu iha Timor-Leste”.

Iha fulan Dezembru 1999, ba dahuluk nian, Ramos-Horta fila hikas mai ninia rain ne’ebe nia husik hela durante besik tinan 25 nia laran. Timor-oan rihun ba rihun mak nakonu iha aeroporto no area tasi ibun Dili nian, hodi simu nia ho haksolok. Nia simu kargu hanesan Ministru Negosiu Estranzeiru no Kooperasaun iha tinan 2002.

Iha loron 10 fulan Jullu 2006, hafoin rezignasaun husi Primeiru Ministru Mari’i Alkatiri, nia simu pose nu’udar Primeiru Ministru Timor-Leste nian.  Iha tinan 2007 nia eleitu nu’udar Prezidente Repúblika ba nasaun ne’e nian. Nia hetan tomada de pose nu’udar Prezidente Repúblika daruak Timor-Leste nian iha loron 20 Maiu 2007.

Ramos-Horta hetan kanek maibe moris nafatin depois de hetan asaun asasinatu ida ne’ebe hala’o husi grupu soldadu rebeldes balun iha loron 11 Fevereiru 2008.

Ninia lian inan mak Tetum no Portuges. Nia mos domina iha lian Inglés, Frances no España.

Video Biografia iha YouTube
Istoria Akadémiku nian
Prémiu Maior

Istoria kona-ba Timor-Leste

Timor-Leste nia Istória badak

 Tuir antropólogu sira, ema ne’ebé tama Timor ba dahuluk, maizumenus iha tinan 40.000 to’o 20.000 m.K. (molok Kristu), mak husi tipu vedo-australóide, hanesan ema Vedas sira husi Seilaun. Iha faze daruak, Melanéziu sira mak to’o Timor iha tinan 3000 m.K. Povu hirak-ne’e mak hanesan sira-ne’ebé hela daudaun iha Papua-Giné Foun no iha rai-kotun seluk iha Pasífiku. Dala ruma, tanba Timor nia situasaun jeolójiku, povu foun ne’e la kahur an ho populasaun uluk nian ne’ebé halai ba foho. Karik ne’e mak razaun Timor iha lian oioin. Iha faze datoluk, sira-ne’ebé to’o iha 2.500 m.K. mak “proto-malaiu” ne’ebé mai husi Xina Kraik no Indoxina Leten. Ema Xina ne’ebé agora daudaun hela iha Timor, maioria Hakka, hanesan komunidade ida ne’ebé importante liu iha área komérsiu. Tuir dokumentu sira ne’ebé hetan, iha sékulu 7 iha ona komérsiu, maski ladún maka’as, entre Timor no Xina, inklui fa’an no sosa atan, bani-been no ai-kameli, ai ne’ebé uza hodi halo meza no kadeira ho kualidade aas, hamutuk ho mina-morin. Iha sékulu 14, populasaun iha Timor selu hela impostu ba Reinu Java nian. Malaiu sira mak hanaran rai-kotun nu’udar “Timor” — Timur nia signifikadu mak lorosa’e (leste).

Ema Portugál to’o iha Timor

Ema Portugál to’o iha Timor liuhusi enklave Oekusi nian, maizumenus iha 1515. Sira halo lukru barak husi esportasaun ai-kameli, maibé sira esplora demais rekursu hirak-ne’e. Tanba ai-kameli susar ona atu hetan, ema Portugál sira introdús plantasaun kafé, hamutuk ho masin-midar no algodaun iha 1815. Misionáriu sira no relijiaun katólika tama tuir. Organizasaun kolónia territóriu nian no Timor portugés hahú hori-bainhira governadór portugés dahuluk to’o iha Timor iha 1702. Konflitu mosu entre ema Portugál no ema Olanda sira, ne’ebé kontrola Timor parte osidentál, tanba rai. Konflitu ne’e rezolve tiha ho Tratadu 1904 ne’ebé Portugál no Olanda halo. Haktuir tratadu ida-ne’e, rai-kotun fahe ba parte rua. Divizaun hirak-ne’e respeita nafatin to’o ohin-loron. Tratadu hetan implementasaun iha 1916. Hori-bainhira Funu Mundiál Daruak hahú, ema Austrália no Olanda, ne’ebé rekoñese pozisaun estratéjiku Timor nian, to’o Dili maski ema Portugál la konkorda. Ema Japaun sira uza prezensa ema Austrália nian nu’udar oportunidade hodi halo invazaun iha Fevereiru 1942. Sira okupa rai-kotun to’o iha Setembru 1945. Iha funu rohan, Timor nia situasaun aat tebes. Maizumenus Timoroan na’in-50.000 lakon sira-nia moris tanba okupasaun Japaun no tanba esforsu husi Timoroan sira hodi reziste ba invazór sira no hamahan ema Austrália. Hori-bainhira ema Japaun rende an, Timor leno kakiak no destruisaun. Prosesu hadi’an la’o neineik.

Kolonializmu Portugál nia rohan

Portugál nia forma ukun kahur governasaun diretu no la diretu. Sira ukun populasaun nu’udar lubun ida liuhusi estrutura podér tradisionál, la uza funsionáriu públiku koloniál. Modelu governasaun hirak-ne’e la book sosiedade timoroan tradisionál. Revolusaun Portugál nian iha 1974 (“Revolução dos Cravos”) marka inísiu husi prosesu dezkolonizasaun Timor nian no kolónia sira seluk; hafoin ne’e, Governadór portugés, Mário Lemos Pires, fó sai ba públiku kona-ba planu atu fó independénsia ba kolónia. Iha tempu ne’ebá, iha planu ida atu hala’o eleisaun jerál hodi define estatutu independénsia iha 1978. Iha 1975, konflitu ida mosu entre partidu rua, FRETILIN (Frente Revolusionáriu ba Libertasaun Timor-Leste nian) no Uniaun Demokrátika Timorense (UDT). Indonézia uza funu sivíl nu’udar oportunidade atu hahú kedas kampaña dezestabilizasaun tanba sira hakarak ka’er kolónia Timor. Nune’e, Indonézia hala’o beibeik atake ba Timor portugés husi Timor indonéziu, iha parte osidentál. Entretantu, FRETILIN hametin nia kontrolu ba Timor portugés. Iha 28 Novembru, 1975, Fretilin halo proklamasaun independénsia husi Timór portugés nu’udar “Repúblika Demokrátika Timor-Leste nian” ka “República Democrática de Timor-Leste” (RDTL). Maibé liberdade nia durasaun ladún naruk. Hafoin loron sia, Indonézia tama iha Timor-Leste. Sira-nia ró-funu to’o iha kapitál Dili, no soldadu sira hahú halo patrulla no oho lider no membru sira husi partidu polítiku, hamutuk ho sira-nia família.

Okupasaun Indonézia nian

Iha tempu dahuluk okupasaun Indonézia nian, liu Timoroan sira na’in-60.000 lakon sira-nia moris, dala barak ho kondisaun violentu. Suku oioin hetan destruisaun. Iha sentru tortura barak, no dadur polítiku hetan ezekusaun nu’udar lubun. Populasaun sira tenke dezloka ba fatin seluk ne’ebé baibain rezulta iha hamlaha. Iha okupasaun nia rohan, pelumenus Timoroan na’in-200.000 — populasaun katoluk ida — mate. Nicolau Lobato, asua’in nasionál no Prezidente daruak husi RDTL no Komandante FALINTIL lakon nia moris iha funu, iha 31 Dezembru, 1978. Durante tinan okupasaun, jornalista sira labele tama rai-kotun. Agresaun ho kilat hasoru Timoroan sira la hetan ka hetan uitoan de’it kobertura husi imprensa – dala barak situasaun ne’e konsidera tiha nu’udar “konflitu ne’ebé haluha tiha”, populasaun nu’udar vítima husi Funu-Malirin (Guerra Fria). Iha 12 Novembru, 1991, Timor-Leste tama fali iha imprensa internasionál hafoin foin-sa’e sira rihun-resin iha Dili halo protestu la violentu hali’is ba demokrasia. Iha Semitériu Santa Krús nian iha kapitál, demonstrasaun hirak-ne’e hahú nu’udar serimónia hakoi ativista ba independénsia ida ne’ebé militár sira Indonézia nian oho. Demonstrasaun pasífiku la’o ho partisipante rihun-resin ne’ebé kaer kartás no slogan hali’is ba independénsia no demokrasia. Soldadu Indonézia nian tiru hasoru estudante sira. Liu ema na’in-300 lakon sira-nia moris. Sinematógrafu britániku, Max Stahl, ne’ebé hamriik hela iha rate, grava vídeo ida kona-ba masakre. Vídeo hirak-ne’e konsege to’o imprensa internasionál. Hori-bainhira video “Masakre Santa Krús” fó sai ba públiku hanesan pontu mudansa iha okupasaun violentu Timor-Leste nian, tanba ema no organizasaun ba direitus umanus hahú fó presaun ba governu sira no organizasaun internasionál iha Timoroan sira nia naran. Iha 1992, lider rezisténsia Xanana Gusmão tama dadur. Pozisaun Indonézia nian iha Timor-Leste neineik susar, liuliu hafoin lider timoroan na’in-2, Amu-Bispu Ximenes Belo no José Ramos Horta, simu prémiu Nobel Pás iha 1996 “ba sira-nia serbisu hodi to’o ba solusaun ne’ebé justu no hakmatek ba konflitu iha Timor-Leste.” Iha 1997 no 1998, Indonézia hasoru krize ekonómiku maka’as, ne’ebé harii ezijénsia barak ba mudansa polítiku. Prezidente Indonézia nian, Suharto, tenke rezigna an, ne’ebé substitui husi ninia vise-prezidente, B. J. Habibie. Hafoin presaun polítiku ne’ebé aas no negosiasaun sekretu ne’ebé envolve lider mundiál sira seluk, Habibie fó sai ba públiku katak nia sei husik Timoroan sira determina sira-nia futuru liuhusi referendu kona-ba independénsia.

Referendu ba liberdade

Iha 30 Agostu, 1999, ho tulun husi Sekretáriu-Jerál ONU nian, Kofi Annan, Timor hala’o konsulta populár hodi Timoroan sira bele hili, liuhusi votu, entre aneksasaun ba Indonézia ka independénsia. Timoroan sira maioria – liu 80% – vota ba independénsia. Indonézia tulun grupu “milisia ba integrasaun” no forsa armada Indonézia nian hatán ho violénsia maka’as no sunu infra-estrutura no oho ema barak iha territóriu tomak. Populasaun katoluk ida mak forsadu atu halai ba kampu refujiadu iha Timor Osidentál no rai-kotun seluk besik Timor. Populasaun katoluk ida tan buka hakmahan-fatin iha foho. Ema na’in-1.000 to’o 2.000 mate iha violénsia. Edifísiu 85% — inklui negósiu-fatin, eskola, rahun hotu. Sira sunu rede-ikan, sobu ka na’ok kamiaun no lori ba Timor Osidentál, na’ok ka oho karau ne’ebé uza atu hala’o serbisu iha to’os. Ho tulun husi Estadus Unidus no Austrália, Konsellu Seguransa Nasoins Unidas nian fó autorizasaun ba forsa multinasionál (INTERFET), iha estrutura komandu Austrália nia okos, hodi harii fali pás no seguransa iha rai-kotun. ONU mós hasai operasaun umanitáriu boot liuhusi kria kondisaun hanesan uma temporáriu, ai-han no kuidadu saúde. Iha 25 Outubru, 1999, Konsellu Seguransa ONU nian estabelese Administrasaun Tranzitória Nasoins Unidas nian ba Timor-Leste (UNTAET) nu’udar operasaun integradu, multidimensionál hodi mantein pás no hodi kaer responsabilidade ba administrasaun Timor nian durante tranzisaun ba independénsia.

Independénsia

Iha 30 Agostu, 2001, Timor-Leste hala’o ninia eleisaun livre ba dahuluk hafoin tinan 24 – sira vota ba membru ba sira-nia parlamentu foun ne’ebé sai responsavel ba hakerek Konstituisaun husi demokrasia foun. Iha 14 Abríl, 2002, lider rezisténsia Xanana Gusmão, ne’ebé hetan libertasaun husi prizaun iha Indonézia iha 1999, sai prezidente ba Timor independente. Iha 20 Maiu, 2002, tanba iha ona governu foun, Nasoins Unidas fó hikas soberania ba Timor ne’ebé sai nasaun demokrátiku foun liu iha mundu — no nasaun foun dahuluk husi miléniu datoluk. Selebrasaun hala’o iha Tasi Tolu, iha Dili. Iha meianoite, Timoroan sira hi’it bandeira foun Timor-Leste nian no kanta inu nasionál. Luta Timor nian ba liberdade hotutiha.

This post is also available in: Inglês, Português

Lucia Lobato Prontu Tama Komarka

Lucia Lobato nu’udar eis Ministra Justica hateten, pronto tama Komarka Becora ka Gleno bainhira tribunal Rekursu hametin desizaun Tribunal Distrital de Dili ou rekursu Ministeriu publiku nian.

Maibe, bainhira Tribunal Rekursu mak foti desizaun katak, nia la komete krime korupsaun, sei husu responsablidade ba Ministeriu Publiku hodi hadia nia naran ba kondenasaun husi Ministeriu publiku tanba impede ona ninia servisu politiku to’o Partidu Sosial Demokrata (PSD) lakon husi eleisaun Parlamentar.

“Se kuandu desizaun Tribunal de Rekursu fo sai katak hau sala, hau pronto atu ba kadeia para kumpri desizaun Tribunal,” Lucia Lobatu haktuir ba Jornalista sira, tersa (14/8) hafoin hasoru malu ho Prezidenti Republika iha palasiu Prezidenti Nikolau Lobatu, Bairopite, Dili.

Lucia esplika, desizaun Tribunal Distrital Dili fo tinan lima kadeia maibe Ministeriu Publiku hasae rekursu hodi aumenta tinan 12 komarka.

Lucia mos pronto atu simu tamba Ministeriu Publiku kondena hau naok estadu nia osan U$4.325, ida ne’e hau la prejuisu ba estadu.

“Hau hein deit kuandu Tribunal rekursu hamonu tinan 12, hau simu no tinan lima mos hau simu, e kuandu desizaun sai hau la sala mos hau simu,” dehan Eis Ministra Justica ne’e.

Ministeriu Publika kondena sei Ministra Justica ne’e ho krime partisipasaun sosa fardas ba guardas prisionais.

Bainhira Jornalista husu kona ba sorumutu ho Prezidenti da Republika Taur Matan Ruak, Lucia lakohi atu temi asuntu inkontru ne’e, maibe nia dehan, hasoru malu ne’e hanesan sidadaun Timor oan.

Deklarasaun Prezidenti PN Hamate Demokrasia

Deklarasaun Prezidenti Parlamentu Nasional, Vicente Guterres hodi bandu deputadu sira atu hato’o informasaun ne’ebe la fo faktus nudar faze inisiu hamate demokrasia iha Timor Leste.

Iha sesaun plenaria, segunda (13/8) Vicente husu ba deputadu sira atu labele fo informasaun ne’ebe laiha baze fundamental ba media komunikasaun sira.

Prezidenti PN ne’e husu mos ba media atu labele halo kritika ba instituisaun estadu sira sein faktus.

Ba kestaun Ne’e, diretor ONG HAK, Rogerio Viegas Vicente, konsidera hanesan tentative ida husi orgaun soberaniu atu hamate prosesu dezenvolvimentu demokrasia iha rai ne’e.

Rogerio mos dehan, bandu membru PN atu fo informasaun kona-ba povu nia moris nudar violasaun boot ida hasoru prinsipiu demokrasia, liuliu liberdade sidadaun atu espresa sira nia aspirasaun.

Nia hatutan, deputadu sira iha dever no diretu atu koalia asuntu ne’ebe relevansia ho povu nia moris no laiha ema ida mak atu limiti sira nia responsablidade ne’e.

Rogerio ejiji ba Prezidenti parlamentu nasional atu tane a’as prinsipiu no valorse demokrasia iha TL atu nune’e, labele hamate liberdade espresaun.

Ba kestaun ne’e, antes ne’e mos, deputadu husi Bancada FRETILIN, Antonino Bianco dezmete deklrasaun prezidenti PN, tanba tuir nia, nudar reprejetante povu iha direitu hodi informa saida de’it mak povu eziji.

.